تحلیل کیفی مؤلفه‌های عقل عملی در فلسفه اسلامی

چکیده

هدف این پژوهش، شناسایی و تحلیل مؤلفه‌های عقل عملی در فلسفه اسلامی از دیدگاه صاحب‌نظران این حوزه با استفاده از رویکرد کیفی بود. این مطالعه با استفاده از روش کیفی و رویکرد تحلیل مضمون انجام شد. داده‌ها از طریق مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته با ۲۶ نفر از استادان، پژوهشگران و دانشجویان دکتری فلسفه اسلامی که در دانشگاه‌ها و مراکز علمی شهر تهران فعالیت داشتند، گردآوری شد. نمونه‌گیری به‌صورت هدفمند انجام گرفت و تا رسیدن به اشباع نظری ادامه یافت. داده‌ها پس از پیاده‌سازی کامل، با استفاده از نرم‌افزار Nvivo تحلیل شدند. تحلیل داده‌ها منجر به استخراج سه مقوله اصلی شامل «ساحت‌های مفهومی عقل عملی»، «کارکردهای عقل عملی در فلسفه اسلامی» و «منابع و راه‌های تقویت عقل عملی» شد. در مجموع، ۱۸ زیرمقوله و بیش از ۹۰ مفهوم اولیه (کد باز) شناسایی گردید. مشارکت‌کنندگان عقل عملی را قوه‌ای جهت‌دار، ناظر به کنش اخلاقی، و مرتبط با اراده، نیت و هدایت رفتاری معرفی کردند. نتایج این پژوهش نشان داد که عقل عملی در فلسفه اسلامی مفهومی چندساحتی و کاربردی است که می‌تواند در تربیت اخلاقی، سیاست‌گذاری دینی، و ارتقاء فهم اخلاقی در سطح فردی و اجتماعی نقش مؤثری ایفا کند. تقویت عقل عملی از طریق منابعی چون متون دینی، تجربه زیسته، و سلوک معنوی امکان‌پذیر است.