بررسی کیفی ابعاد اخلاق در حکمت عملی اسلامی با تأکید بر آثار ابن‌مسکویه

چکیده

هدف این پژوهش بررسی کیفی ابعاد اخلاق در حکمت عملی اسلامی با تأکید بر آثار ابن‌مسکویه است. روش تحقیق کیفی و مبتنی بر مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته با 16 شرکت‌کننده از متخصصان فلسفه و اخلاق اسلامی در تهران بود. داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار NVivo تحلیل مضمون شدند و فرایند نمونه‌گیری تا رسیدن به اشباع نظری ادامه یافت. یافته‌ها نشان داد که ابعاد اخلاق در حکمت عملی اسلامی از سه مقوله اصلی عقلانیت اخلاقی، فضایل و رذایل اخلاقی و ارتباط اخلاق و جامعه تشکیل شده است. عقل در این نظام اخلاقی نقش محوری در تشخیص فضیلت دارد و تهذیب نفس از طریق مراقبه و خودمهارگری امکان‌پذیر است. فضایل مانند حکمت، عدالت و شجاعت به‌عنوان اصول رفتاری پذیرفته شده و رذایل چون حسد و بخل آفات اخلاقی شناخته می‌شوند. همچنین اخلاق فردی در پیوندی مستحکم با مسئولیت اجتماعی و نهادهای فرهنگی قرار دارد که موجب نهادینه‌سازی فضیلت‌ها در سطح جامعه می‌شود. نتیجه‌گیری این است که حکمت عملی اسلامی ابن‌مسکویه با تأکید بر عقلانیت و تهذیب نفس، چارچوبی نظام‌مند و کاربردی برای اصلاح اخلاق فردی و اجتماعی ارائه می‌دهد که می‌تواند در برنامه‌های تربیتی و فرهنگی معاصر به کار گرفته شود.