اصول اخلاقی
نشریه شریعت، فلسفه و اخلاق متعهد به رعایت بالاترین استانداردهای صداقت علمی، شفافیت در فرآیند انتشار و اصول اخلاق حرفه‌ای در تمامی مراحل داوری، پذیرش و انتشار مقالات است. این نشریه بر مبنای اصول شفافیت و بهترین رویه‌های نشر علمی تدوین‌شده توسط کمیته اخلاق در نشر (COPE)، کمیته بین‌المللی سردبیران مجلات پزشکی (ICMJE) و پایگاه مجلات دسترسی آزاد (DOAJ) عمل می‌کند.
تمامی بازیگران در فرآیند نشر اعم از نویسندگان، داوران، دبیران، سردبیر و کارکنان تحریریه ملزم به رعایت دقیق این اصول اخلاقی هستند تا اعتبار علمی نشریه حفظ شود و پژوهش‌های منتشرشده سهم واقعی در توسعه دانش ایفا کنند.
۱. مسئولیت‌های نویسندگان
نویسندگانی که مقاله‌ای به نشریه ارسال می‌کنند، ملزم به رعایت موارد زیر هستند:
۱.۱. اصالت اثر و پرهیز از سرقت علمی
تمامی آثار ارسالی باید حاصل پژوهش اصیل نویسندگان باشند. استفاده از منابع دیگر (اعم از نقل قول مستقیم یا بازنویسی) باید با ارجاع دقیق و مطابق با شیوه‌نامه ارجاع‌دهی انجام گیرد. هرگونه سرقت علمی شامل کپی‌برداری مستقیم، بازنشر آثار خود بدون ذکر منبع (خودسرقت علمی)، یا ارائه داده‌های ساختگی ممنوع است. تمامی مقالات با نرم‌افزار iThenticate بررسی می‌شوند.
۱.۲. معیارهای authorship (نویسندگی)
تنها کسانی باید به‌عنوان نویسنده درج شوند که در طراحی، تحلیل، نگارش یا بازنگری اساسی مقاله نقش علمی داشته‌اند. دیگر افرادی که فقط در جمع‌آوری داده، ویراستاری فنی یا حمایت مالی مشارکت داشته‌اند باید در بخش تقدیرها ذکر شوند.
ترتیب نویسندگان باید با توافق همه افراد صورت گیرد. هرگونه تغییر در نویسندگان (افزودن، حذف یا جابجایی) باید با تأیید کتبی همه نویسندگان انجام شود.
۱.۳. خودارسالی و ارسال همزمان
نویسندگان نباید همزمان یک مقاله را برای داوری به چند نشریه ارسال کنند یا مقاله‌ای را که قبلاً منتشر شده مجدداً ارسال نمایند. ارسال همزمان یا چاپ تکراری مصداق رفتار غیراخلاقی در نشر است.
۱.۴. شفاف‌سازی تضاد منافع
نویسندگان باید هرگونه تضاد منافع بالقوه (اعم از مالی، سازمانی، یا شخصی) را که ممکن است در داوری یا تفسیر نتایج تأثیرگذار باشد، اعلام کنند. منابع مالی طرح تحقیق نیز باید به‌صراحت مشخص شود.
۱.۵. دقت در داده‌ها و قابلیت بازتولید
داده‌های گزارش‌شده باید دقیق، صحیح و قابل پیگیری باشند. دستکاری، حذف یا جعل داده‌ها ممنوع است. در پژوهش‌های تجربی یا کیفی، رعایت اصول اخلاقی مانند محرمانگی، رضایت آگاهانه و حفظ هویت شرکت‌کنندگان الزامی است.
۱.۶. ارجاع‌دهی شفاف و کافی
نویسندگان باید تمامی منابع تأثیرگذار را ذکر کنند و از حذف منابع مهم یا استفاده نامناسب از ارجاع‌ها جهت ارتقاء غیرواقعی مقاله خود پرهیز نمایند.
۲. مسئولیت‌های داوران
داوران نقش اساسی در تضمین کیفیت علمی نشریه دارند. وظایف اخلاقی داوران عبارت‌اند از:
۲.۱. رازداری
مقالات ارسال‌شده جهت داوری باید به‌صورت محرمانه نگهداری شوند و به هیچ شخص یا نهادی خارج از فرآیند داوری ارائه نشوند.
۲.۲. داوری منصفانه و علمی
نقدها باید مستند، علمی و بدون جانب‌داری شخصی باشد. نقد سازنده برای بهبود مقاله هدف اصلی فرآیند داوری است. توهین یا بی‌احترامی به نویسنده اکیداً ممنوع است.
۲.۳. اعلام تضاد منافع
در صورتی که داور با نویسنده همکاری قبلی داشته، در رقابت علمی قرار دارد، یا رابطه مالی با موضوع تحقیق دارد، باید از پذیرش داوری خودداری کند و به دبیر اطلاع دهد.
۲.۴. تعهد به تخصص و زمان
داوران باید صرفاً مقالاتی را بپذیرند که در حوزه تخصصی آنان قرار دارد. همچنین موظف‌اند در زمان مقرر، داوری را انجام دهند. در صورت عدم امکان، باید سریعاً دبیر را مطلع کنند.
۲.۵. گزارش رفتارهای غیراخلاقی
اگر داور در جریان داوری متوجه تخلفی مانند سرقت علمی، نشر تکراری یا داده‌سازی شود، باید موضوع را فوری به سردبیر اطلاع دهد.
۳. مسئولیت‌های دبیران و سردبیر
دبیران و سردبیر (Chief Editor) مسئول نظارت بر فرآیندهای داوری و کیفیت علمی نشریه هستند. مسئولیت‌های آنان عبارت‌اند از:
۳.۱. تصمیم‌گیری منصفانه و بی‌طرف
ارزیابی مقالات باید فقط بر اساس محتوای علمی، اصالت، و ارتباط با اهداف نشریه صورت گیرد، بدون توجه به ملیت، جنسیت، وابستگی نهادی یا گرایش‌های اعتقادی نویسندگان.
۳.۲. حفظ محرمانگی
هیچ‌گونه اطلاعاتی از مقالات دریافتی نباید بدون مجوز در اختیار افراد خارج از تیم تحریریه و داوران قرار گیرد.
۳.۳. خودداری از تعارض منافع
در صورتی که سردبیر یا دبیر در مقاله‌ای تضاد منافع داشته باشند، باید رسیدگی به آن مقاله را به فرد دیگری واگذار کنند.
۳.4. رسیدگی به تخلفات
در صورت شناسایی یا گزارش تخلف، سردبیر موظف است طبق دستورالعمل‌های COPE اقدام نماید. این اقدامات شامل اخطار، رد مقاله، اطلاع‌رسانی به نهاد نویسنده یا در صورت لزوم انتشار اصلاحیه یا اعلان ابطال مقاله است.
۳.۵. انتخاب داوران شایسته
دبیران مسئول انتخاب داورانی هستند که از لحاظ تخصص، بی‌طرفی و استقلال دارای صلاحیت باشند.
۴. نظارت بر اخلاق پژوهش
نشریه شریعت، فلسفه و اخلاق از پژوهشگران انتظار دارد اصول اخلاقی مرتبط با پژوهش انسانی، از جمله رضایت آگاهانه، رازداری، بی‌نام‌سازی اطلاعات و تأییدیه‌های اخلاقی (در صورت نیاز) را رعایت کنند، به‌ویژه در پژوهش‌های تجربی یا مصاحبه‌محور.
۵. رسیدگی به تخلفات پژوهشی
در صورت دریافت گزارش یا مشاهده شواهدی از تخلف، نشریه مطابق مراحل زیر عمل می‌کند:
-
بررسی اولیه و محرمانه توسط دبیر مسئول
-
دریافت پاسخ از نویسنده و ارزیابی آن
-
در صورت اثبات تخلف، اتخاذ اقدامات متناسب شامل رد مقاله، اعلام رسمی به دانشگاه یا نهاد نویسنده، و درج در لیست سیاه نشریه
نشریه از نمودارهای اقدام COPE (COPE Flowcharts) برای رسیدگی به موارد تخلف استفاده می‌کند.
۶. سیاست اصلاح و بازپس‌گیری مقالات
در مواردی که مقاله‌ای حاوی خطای جدی علمی یا تخلف باشد، نشریه اقدام به انتشار موارد زیر می‌نماید:
-
بازپس‌گیری (Retraction): در صورت تخلف جدی مانند سرقت علمی یا داده‌سازی
-
اصلاحیه نویسنده (Corrigendum): اصلاح خطاهای علمی نویسنده پس از انتشار
-
اصلاحیه ناشر (Erratum): اصلاح خطاهایی که در فرآیند انتشار ایجاد شده‌اند
تمام اصلاحات و بازپس‌گیری‌ها با شفافیت کامل و پیوند به نسخه اصلی منتشر می‌شوند.
۷. گفت‌وگوهای پس از انتشار و درخواست تجدیدنظر
نشریه آماده دریافت بازخورد، انتقاد و درخواست شفاف‌سازی درباره مقالات منتشرشده است. نویسندگان می‌توانند درخواست تجدیدنظر نسبت به تصمیم داوری را با ارائه مستندات علمی به دبیر نشریه ارسال کنند. این درخواست به‌صورت مستقل توسط هیئت تحریریه بررسی خواهد شد.
۸. استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی
نویسندگان، داوران و دبیران باید در استفاده از ابزارهای تولید متن مبتنی بر هوش مصنوعی (مانند ChatGPT) شفافیت داشته باشند. چنانچه از این ابزارها استفاده شود، باید نوع و میزان آن به‌روشنی ذکر گردد و مسئولیت کامل محتوای نهایی همچنان بر عهده انسان (نویسنده یا داور) خواهد بود.
بیانیه شفافیت در استفاده از هوش مصنوعی
با توجه به پیشرفت‌های سریع در حوزه فناوری‌های مبتنی بر هوش مصنوعی، به‌ویژه در زمینه نگارش متون علمی، ترجمه، تحلیل داده‌ها و بازبینی نگارشی، مجله علمی ما بر آن است که استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی در فرآیند تهیه، داوری و انتشار مقالات را با شفافیت کامل و در چارچوب اصول اخلاق نشر علمی اعلام و مدیریت نماید.
این مجله در راستای پایبندی به اصول اخلاقی و حرفه‌ای نشر، به‌ویژه دستورالعمل‌های انجمن جهانی سردبیران مجلات پزشکی (WAME)، استفاده از هوش مصنوعی در فرآیند نگارش، داوری و ویرایش علمی را با رعایت شرایط زیر مجاز می‌داند:
-
استفاده شفاف و مسئولانه: نویسندگان موظف‌اند در صورت بهره‌گیری از ابزارهای هوش مصنوعی (از جمله اما نه محدود به ChatGPT، Grammarly، DeepL و غیره) در تهیه هر بخش از مقاله (مقدمه، مرور ادبیات، نتایج، بحث، ترجمه، نگارش مجدد و...)، این موضوع را در بخش تقدیر و تشکر یا پاورقی صفحه اول به‌صورت شفاف اعلام نمایند.
-
عدم انتساب هوش مصنوعی به‌عنوان نویسنده: مطابق دستورالعمل WAME، هیچ ابزار یا سامانه هوش مصنوعی‌ای نمی‌تواند به‌عنوان نویسنده مقاله علمی در نظر گرفته شود؛ زیرا فاقد مسئولیت‌پذیری اخلاقی و قانونی است.
-
بررسی انتقادی و اعتبارسنجی انسانی: تمامی محتواهایی که با کمک هوش مصنوعی تولید می‌شوند باید توسط نویسندگان انسانی بازبینی، اصلاح و تأیید شوند. مسئولیت کامل در قبال صحت، اصالت، و انسجام مطالب نهایی با نویسندگان انسانی است.
-
استفاده در داوری علمی: داوران در صورت استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی برای تحلیل متون یا کمک در نوشتن بازخوردها، باید از ورود اطلاعات محرمانه مقالات به این ابزارها خودداری کرده و در صورت استفاده، محرمانگی داده‌ها را رعایت نمایند.
-
نقض احتمالی اصول اخلاقی: استفاده نابجا از هوش مصنوعی که منجر به تحریف داده‌ها، تولید اطلاعات نادرست، یا سرقت علمی شود، نقض آشکار اصول اخلاقی نشر تلقی شده و پیامدهای حقوقی و اخلاقی به‌همراه خواهد داشت.
-
بازبینی مستمر سیاست‌ها: با توجه به پویایی حوزه هوش مصنوعی، سیاست‌های مجله در این خصوص به‌صورت مستمر مورد بازنگری قرار گرفته و در صفحه رسمی مجله به‌روزرسانی خواهد شد.
بدین ترتیب، مجله ما به رعایت دقیق و صادقانه اصول شفافیت در استفاده از هوش مصنوعی پایبند بوده و خود را متعهد به پیروی از بیانیه رسمی WAME با عنوان "Recommendations on Chatbots and Generative Artificial Intelligence in Relation to Scholarly Publications" می‌داند.
جهت مطالعه کامل این دستورالعمل می‌توانید به پیوند زیر مراجعه فرمایید:
https://wame.org/page3.php?id=106
