واکاوی تجربه تعهد اخلاقی در میان معلمان علوم دینی با استفاده از روش نظریه زمینه‌ای

چکیده

هدف این پژوهش شناسایی و تبیین ابعاد مسئولیت اخلاقی در فتاوای مرتبط با بحران‌های زیست‌محیطی از منظر فقه اسلامی است. این مطالعه با رویکرد کیفی و به روش تحلیل مضمون انجام شد. داده‌ها از طریق مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته با ۱۶ نفر از فقها و صاحب‌نظران حوزه فقه و محیط زیست ساکن تهران گردآوری شد. نمونه‌گیری به صورت هدفمند صورت گرفت و فرایند جمع‌آوری داده‌ها تا رسیدن به اشباع نظری ادامه یافت. برای تحلیل داده‌ها از نرم‌افزار Nvivo استفاده شد. تحلیل داده‌ها سه بعد اصلی برای مسئولیت اخلاقی در فتاوای زیست‌محیطی شناسایی کرد: ۱) وظیفه‌گرایی دینی شامل وجوب حفظ محیط زیست، مسئولیت فردی و جمعی و تقدم مصلحت عام؛ ۲) اخلاق مراقبت و عدالت شامل عدالت بین‌نسلی، حمایت از آسیب‌پذیران و انصاف در مصرف منابع؛ ۳) رویکرد اجتهادی و نوآورانه شامل بازنگری فتاوا، استفاده از قواعد ثانویه فقهی و گفت‌وگو با دانش زیست‌محیطی. مشارکت‌کنندگان بر ضرورت آموزش و فرهنگ‌سازی فقهی، صدور فتاوای الزام‌آور و تعامل با دانش روز تأکید کردند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد مسئولیت اخلاقی در فتاوای زیست‌محیطی ماهیتی چندبُعدی دارد و نیازمند بازنگری و به‌روزرسانی مداوم براساس تحولات علمی و شرایط جدید است. بهره‌گیری از ظرفیت‌های فقهی و ترویج اخلاق زیست‌محیطی می‌تواند نقش مؤثری در مقابله با بحران‌های محیط زیستی ایفا کند.