تحلیل تطبیقی رویکردهای تأویلی به اخلاق در سنت فلسفه اسلامی و کلامی

چکیده

هدف پژوهش حاضر، تحلیل تطبیقی رویکردهای تأویلی به اخلاق در سنت فلسفه اسلامی و علم کلام و شناسایی تفاوت‌ها و اشتراکات معرفت‌شناختی و روش‌شناختی آن‌هاست. این مطالعه با رویکرد کیفی و مبتنی بر تحلیل مضمون انجام شد. داده‌ها از طریق مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته با ۱۴ نفر از اساتید و پژوهشگران برجسته حوزه فلسفه اسلامی و علم کلام در شهر تهران گردآوری شد. فرایند نمونه‌گیری به صورت هدفمند تا اشباع نظری ادامه یافت. تحلیل داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار NVivo و در سه مرحله کدگذاری باز، محوری و انتخابی صورت گرفت. نتایج نشان داد که سنت فلسفی اسلامی، رویکردی عقل‌محور، شهودگرایانه و متافیزیکی به تأویل اخلاقی دارد و تأویل را ابزار فهم ژرف‌تر ارزش‌های اخلاقی می‌داند. در مقابل، سنت کلامی ـ به‌ویژه اشعری ـ بر تعبد به نص و وابستگی اخلاق به امر الهی تأکید دارد و دامنه تأویل را محدود می‌کند. در شاخه معتزلی، عقل به عنوان معیار مستقل اخلاقی پذیرفته می‌شود و تأویل عقل‌گرایانه مورد حمایت قرار می‌گیرد. تفاوت بنیادین میان سنت فلسفی و کلامی در نحوه مواجهه با تأویل اخلاقی، می‌تواند در بازاندیشی اخلاق اسلامی در عصر جدید نقشی کلیدی ایفا کند. بهره‌گیری از ظرفیت‌های تأویل فلسفی، افقی نو برای تعامل سنت اسلامی با ارزش‌های اخلاقی جهان معاصر ایجاد می‌کند.