تحلیل کیفی معنای تقرب در اعمال عبادی با تمرکز بر مؤلفه‌های اخلاقی آن

چکیده

هدف این پژوهش، تحلیل کیفی معنای «تقرب» در اعمال عبادی با تمرکز بر مؤلفه‌های اخلاقی آن از منظر تجربه زیسته افراد دیندار است. این مطالعه با رویکرد کیفی و روش تحلیل مضمون انجام شد. داده‌ها از طریق مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته با ۱۶ نفر از افراد مذهبی ساکن تهران گردآوری شد. انتخاب مشارکت‌کنندگان به‌صورت هدفمند و با رعایت تنوع نظری انجام شد. جمع‌آوری داده‌ها تا رسیدن به اشباع نظری ادامه یافت. تحلیل داده‌ها با استفاده از روش کدگذاری سه‌مرحله‌ای (باز، محوری و انتخابی) و با کمک نرم‌افزار NVivo صورت گرفت. یافته‌ها نشان داد که تقرب در تجربه زیسته مشارکت‌کنندگان، پدیده‌ای چندبعدی و عمیقاً اخلاق‌محور است. سه مقوله اصلی از داده‌ها استخراج شد: «تجربه درونی تقرب»، «مؤلفه‌های اخلاقی در تقرب» و «نقش اعمال عبادی در رشد اخلاقی». هر یک از این مقوله‌ها شامل چند زیرمقوله نظیر احساس حضور الهی، صداقت در نیت، تواضع، همدلی، و پالایش نیت از طریق دعا بود. مشارکت‌کنندگان تقرب را نه‌تنها به‌عنوان تجربه‌ای عبادی، بلکه به‌مثابه فرایندی اخلاقی و اجتماعی ادراک می‌کردند. این پژوهش نشان داد که عبادات زمانی منجر به تقرب واقعی می‌شوند که با خلوص نیت، آگاهی اخلاقی، و تعهد اجتماعی همراه باشند. بنابراین تقرب را باید فراتر از مناسک ظاهری، به‌مثابه فرآیندی اخلاقی، معنوی و اجتماعی در نظر گرفت. این نتایج می‌تواند در طراحی برنامه‌های تربیتی دینی مبتنی بر اخلاق اسلامی مورد استفاده قرار گیرد.